Nga: Ndriçim Kulla
Janë pikërisht dy rite, ai i mortit në radhë të parë dhe ai i dasmës, si ndihmës i tij, ata që kanë qenë pikërisht prindërit e tragjedisë, prindër të mohuar padrejtësisht. Një udhëtim në gadishullin Ballkanik dhe prania në një rit mortor e pastaj në një dasmë, me shumë gjasë do t’i jepnin Nietzsches atë shkreptimë mendimi për lindjen e tragjedisë më shumë se hulumtimet e teksteve antike. Këto dy rite, që janë kaq të ndryshëm e njëkohësisht aq të ngjashëm me njëri-tjetrin, kanë qenë institucioni kulturor publik kryesor i popujve ballkanas për mijëvjeçarë të tërë. E duke qenë kremtimet më tronditëse dhe më të përhapurat, këto rituale qenë njëherësh edhe shkolla e parë e edukimit estetik. Në asnjë rajon të botës, përveç Ballkanit, ato nuk janë më afër e më të ngjashme me shfaqjet teatrale.
Por, ngjashmëria e tyre ka qenë veçanërisht e fuqishme te grekët dhe shqiptarët. Për këta të fundit, një ritual mortor, nisur nga lloji i ceremonisë që njihet, nuk është gjë tjetër veçse një dasmë e kthyer me kokë poshtë. Madje, studiuesi gjerman Maximilian Lambertz tregon se ende dhe sot rituali i dasmës te shqiptarët është mbeturinë e skenarit të moçëm grek të rrëmbimit të gruas. Mënyra e ardhjes së krushqve, mënyra e pritjes, cilësimet për nusen dhe dhëndrin (ajo një thëllëzë viktimë, kurse ai një skifter rrëmbyes), të shtënat me armë, ndërrimi i rrugës së kthimit, rregullat e lëvizjes së karvanit të dasmorëve gjatë ecjes, argumenton ai, nuk janë veçse fazat e një rrëmbimi, me të vetmin ndryshim se tani historia nuk ndodh, por “luhet”.
Akoma dhe më fort të ngjashme janë ritet e vdekjes. Kadareja përcakton se vajtoret janë shestimi i parë i korit antik. “Po të kujtojmë se në greqishten e vjetër fjala ‘aktor’ është ‘hypocrites’ që do të thotë shtihan, hipokrit. Kujt më tepër se vajtoreve profesioniste, që e qanin të vdekurin, pa e pasur fis e gjak, mund t’u shkonte ky përcaktim?”.
Ende dhe sot në gjuhën shqipe është në përdorim shprehja “e qarë me ligje”. Fjala ligj në shqip, përveç kuptimit ligj-lex-loi, kur kthehet në trajtën foljore, ligjëroj ka dy kuptime: fjalim emocional, zemër-ndezës dhe këndim mortor. Pra, kemi të bëjmë me një të qarë të shoqëruar me tekst dhe të kodifikuar sipas ligjeve, sipas rregullave. Të gjitha këto lidhen me një rit mortor të zakonshëm, por le të imagjinojmë se ç’ndodhte në një kremtim mortor të pazakonshëm, ku i vdekuri nuk është thjesht një i vdekur, por i vrarë për arsye gjakmarrjeje, gjë aq e shpeshtë kjo në bjeshkët shqiptare. E, këtu hyjnë në raport rregullat kanunore, sipas të cilave vrasësi është i detyruar të marrë pjesë në varrimin e viktimës, madje edhe të ulet në tryezë, në shtëpinë e të vrarit, për të ngrënë drekën e mortit. Është pak të thuhet se jemi afër dramës. Drama është e gjitha aty, duke i lidhur të gjitha me fijet e saj, si në një teatër total.
Të gjitha këto ngjashmëri, natyrisht që nuk janë një rastësi, përkundrazi janë dëftyese të një mentaliteti të caktuar, që rrjedh nga përftimi i jetës dhe i vdekjes si një dukuri unike, me dy përmasa, që janë njëkohësisht të pranishme te njëra-tjetra. Po njëlloj, në themel të tragjedisë antike qëndron në shumicën e herëve një gabim fatal, një faj që kërkon shlyerje, një krim, një vrasje. Edhe vrasja kanunore e shqiptarëve, e ruajtur gjer në kohët e vona, e ka pasur në vetvete, të ngulitur, të skalitur, estetikën tragjike dhe njeriun me ndërgjegje tragjike, dy elementet bazë dhe të domosdoshëm të teatrit dramatik.
Në jetën reale, shtatorja, maska, guri i varrit, i vdekuri, ngritja e të vdekurit, vetë aktori që e shëmbëllen, të gjitha kanë lidhje me njëra-tjetrën dhe me teatrin. Por, ishte pikërisht Eskili, më gjeniali i tragjedianëve të Greqisë antike, ai që ka meritën e madhe e të dukshme që t’i dëftojë një nga një e t’i pasurojë këto elemente. Le të kujtojmë këtu fantazmat, ëndrrat e natës, parandjenjat dhe ankthet që sipas mendësisë greke, por në të shumtën e rasteve edhe të shqiptarëve, ishin zona të ndërmjetme midis botës njerëzore dhe asaj hyjnore.
Kadare tregon se, “siç e ka shpjeguar në mënyrë të shkëlqyer J. P. Vernant, në origjinën e hijes apo të fantazmës është guri i varrit. Guri i varrit, ashtu i gjatë dhe i ngritur përpjetë, tregonte se poshtë tij, nën tokë, ishte ai që kishte ikur, i vdekuri, ai që kishte ikur nga kjo botë, duke lënë në të shëmbëlltyrën e tij. Kësisoj, guri i varrit ishte përfaqësimi, dyzimi, hija e të vdekurit”.
Në Greqi dhe në Shqipëri, njerëzit vazhdojnë të betohen “për këtë gur”, sepse në mendësinë e tyre guri, përgjithësisht, me peshën, heshtjen dhe ftohtësinë e tij, lidhej me vdekjen. Për ta çuar më tej idenë, edhe shprehja “i heshtur si gur varri” është kuptimplotë. Po sipas Kadaresë, “kërkesa për të mos qenë i heshtur, nuk mund t’i bëhet çdo sendi, por atij që e ka këtë mundësi, sepse guri i varrit mund të fliste, pikërisht pse ishte dyzimi, hija e dikujt”.
E bëmë një parantezë të tillë të shkurtër hyrëse, për të nisur një paralelizëm tjetër akoma dhe më të madh, që dëshmon rrënjët më të vërteta të mentalitetit shqiptar, paralelizmin midis mendësisë eskiliane në lidhje me të drejtën dhe mendësisë kanunore në raport me të. Përveç motiveve dhe ideve që Eskili mori prej sofrës homerike dhe parahomerike, në të cilën futen me plot të drejtë zakonet më të moçme shqiptare, ai është autori i ideve të reja nistore, njëra prej të cilave, ajo e së drejtës, e përshkon si kryemotiv gjithë veprën e tij. Kjo është arsyeja kryesore pse për të gjetur gurrën e lashtë nga ku buruan ligjet dhe zakonet shqiptare, bashkë me mendësinë tonë juridike, duhet të zhytemi sa më thellë e të zbërthejmë dramat e tij, në afritë dhe përsiatjet që ato kanë me realitetin e trevës ku u ngjizën, pra sofrën ballkanike të shekujve përkatës dhe shekujve përpara tyre.
Diçka e tillë haset qartë, jo vetëm te drama e tij “Persët”, ku ai trajton “të drejtën” e Greqisë. Përkundrazi, ai e shtriu dhe e universalizoi problemin e së drejtës, pasi çdo akt njerëzor, sipas tij, e shtron një çështje të tillë. E drejta ose të drejtat, sipas Eskilit, bëhen disa herë të mjegullta, sepse ato janë në kundërti të vazhdueshme. Se ç’është e drejtë dhe e padrejtë nuk është përherë e lehtë të gjendet, por tragjiku i madh e përjashton mundësinë që ajo të gjendet njëkohësisht tek të dyja palët kundërshtare. Përkundrazi, ngulmon ai, i përket vetëm një ane. Por, risia dhe origjinaliteti i konceptimit të tij qëndron në dinamikën që i mvesh së drejtës. Për të, e drejta nuk është e palëvizshme, ajo mund të shtegtojë, të zhvendoset nga njëra palë te pala kundërshtare. Me fjalë të tjera, teprimi i mbrojtjes të së drejtës mund të çojë në padrejtësi ose në shtegtimin e së drejtës tek armiku yt.
Kjo zhvendosje e së drejtës nga njëra palë te tjetra, më mirë se te kushdo tjetër është dëshmuar te popujt rrënjës ballkanas, midis të cilëve gjakmarrja ka bërë kërdinë me mijëra vjet. Tragjiku i madh grek jo vetëm e ka njohur, por është marrë thellë me të, dhe në kryeveprën e tij “Orestia”, na ka dhënë çelësin për të kuptuar se gjakmarrja ballkanase, e veçanërisht, gjakmarrja te shqiptarët, ku jetoi dhe më gjatë se tek të tjerët, s’ka qenë veçse një rreth i tmerrshëm, ku e drejta, duke u zhvendosur pa pushim nga njëri fis te tjetri, ushqente me gjak e mish të freskët “bishën” e vdekjes. Që Eskili është marrë aq shumë e aq madhërisht me të drejtën, dëshmon se ai ka pasur prirje ose më mirë një shpirt ligjvënësi. Te shumë popuj të vjetër është e njohur figura e poetit dhe e magut, që shpesh qëllonte të njehsohej te i njëjti njeri. Krahas tij, te ballkanasit e moçëm, duhet të ketë qenë edhe një figurë tjetër arketipale, po aq e rëndësishme, ajo e juristit.
Thelbi i tij, njësoj si ai i poetit apo magut, ishte i lidhur me shpresën dhe tmerrin. Figura e juristit popullor, pushteti i të cilit nuk e kishte zanafillën te kurrfarë emërimi a trashëgimie, ka gjalluar deri vonë te shqiptarët. Në gjyqësitë kanunore, sidomos në vrasjet dhe në përcaktimin e huas së gjakut, ndërhyrja e tij ishte vendimtare. Këto vendime, zgjidhje, formula apo kompromise të shkëlqyera, kaluan gojë më gojë te shqiptarët, njëlloj si bëmat heroike. Në këtë kuptim, figura e gjyqtarit kanunor lidhet drejtpërdrejt me atë të poetit. Por, po aq ngushtë lidhej ajo me figurën e mjekut, përderisa në gjykimin e vrasjeve për gjakmarrje, në përcaktimin e së drejtës së gjakut ose të detyrimit për të dhënë gjakun, një rol të madh luante mendimi i mjekut, si p.sh., në rastin e shtrirjes së trupit të viktimës, goditjes nga shpina apo nga gjoksi, e deri te kryerja në raste të caktuara e autopsisë. Më tej, gjyqtari kanunor te shqiptarët përtej mosemërimit dhe moszgjedhjes nga ndonjë tubim popullor e fitonte autoritetin dhe famën në mënyrë të ngadaltë, falë akteve dhe veprimeve të drejta, njëlloj si poeti apo magu dhe, në po të njëjtën mënyrë, në shtegtim, sepse si shumica e magëve dhe e poetëve, gjyqtarët ishin shtegtues dhe që nga larg u vinin ftesat për gjyqësi.
Duke lexuar me kujdes veprën e Eskilit, mund të arrijmë në përfundimin se, sidomos tek “Orestia”, ai shfaqet si figura tipike e gjyqtarit shqiptar të gjakut. Përpara se të gjejmë mjaft pika takimi me këtë kryevepër, le të heqim një vijë më të thjeshtë paralelizmi me një tjetër vepër eskiliane. Mospranimi te drama “Lutëset” e 50 vajzave të Danait, për t’u martuar me kushërinjtë e tyre të afërt është dëshmi e një reagimi të gjatë shumëshekullor kundër martesave brenda fisit, pra kundër endogamisë, një histori kjo e pafundme e shkëputjes së njerëzimit prej poligamisë. Një legjendë shumë e më vonshme dhe mjaft e përhapur te të gjithë popujt ballkanikë, ajo e ngritjes së vëllait prej varrit për të sjellë motrën e martuar larg, është një jehonë e gjallë e këtij shqetësimi. Grindja nënë e bir me të cilën nis balada ballkanase, njëra nga më të bukurat e letërsisë gojore botërore, ngadhnjimi i përkohshëm i mendimit të vëllait për ta martuar motrën larg, pendimi i më vonshëm i nënës, mallkimi i saj dhe ngritja e vëllait nga varri për të qortuar atë që kishte bërë, dëshmon se nëpër ç’trandje dhe zigzage ka kaluar njerëzimi për të mbërritur tek ajo që sot ne na duket si e vetmja zgjidhje natyrore, qoftë nga ana shoqërore, ashtu dhe gjenetike: martesa jashtë fisit.
Është ky një fakt domethënës që mund të arrijë të thyejë shumë heshta armiqësie dhe sulmesh për primitivitetin e popujve dhe të ligjeve që i detyronin këto praktika. /Gazeta Panorama/